HETERO-, HOMO-... i inne hybrydy | Ciekawostki językoznawcze, odc. 10
ฝัง
- เผยแพร่เมื่อ 5 ต.ค. 2020
- ► FACEBOOK / ciekawostkijezykoznawcze
► INSTAGRAM / ciekawostki.jezykoznawcze
scenariusz, prowadzenie, montaż - Kamil Pawlicki
kierownictwo produkcji - Klara Pawlicka
opracowanie graficzne - Jacek Owczarz
źródła:
Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Rick Derksen, Etymological Dictionary of Proto-Slavic Inherited Lexicon, Leiden-Boston 2009.
Robert S.P. Beekes, Comparative Indo-European Linguistics. An Introduction, 2nd edition, Amsterdam 2011.
Robert S.P. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, Leiden-Boston 2009.
Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture: An Introduction, Chichester, U.K. - Malden, MA 2004.
Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2007
Guus Kroonen, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, Leiden-Boston 2013.
Michiel de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden-Boston 2008.
The American Heritage Dictionary of the English Language - The American Heritage Dictionary Indo-European Roots Appendix (ahdictionary.com/word/indoeur...)
Wykorzystano fragment serialu "Sherlock", reż.
Steven Moffat, Mark Gatiss (sezon 3, odcinek 2, 2014)
Dla dociekliwych 😉
• Hybrydowe słowa bywały (i niekiedy jeszcze bywają) postrzegane negatywnie. Dlatego niektórzy postulują używanie ich „odhybrydyzowanych” wersji: np. zamiast „heteroseksualny” mogłoby być „heteroerotyczny” (wersja czysto grecka) albo „alteroseksualny” (wersja czysto łacińska). A zamiast „homoseksualny” mogłoby być „homoerotyczny” (wersja czysto grecka) albo „similiseksualny” (wersja czysto łacińska). Spośród tych propozycji chyba stosunkowo najczęściej używane są „heteroerotyczny” i „homoerotyczny”.
• Formę „biseksualny” można za to uznać za czysto łacińską, bo „bi-” ‘dwa, para, oba’ jest przedrostkiem pochodzenia łacińskiego.
• Na filmie nazywam „przyrostkami” *-Hós i *-teros, i niektórzy tak je właśnie w skrócie określają, choć ściślej rzecz biorąc składały się one z kilku elementów: *-Hós to trzy elementy: przyrostek *-H- (prawdopodobnie była to laryngalna druga, czyli *-h2-), przyrostek *-o- (tzw. samogłoska tematyczna) oraz końcówka mianownika liczby pojedynczej *-s. Z kolei *-teros to dwa elementy: przyrostek *-tero- i końcówka mianownika liczby pojedynczej *-s.
• Przyrostek *-tero-(s) najczęściej jest nazywany „przyrostkiem porównawczym”. Na filmie mówię, że znaczył on ‘z dwóch’, choć jest to pewne uproszczenie: mógł on znaczyć ‘taki, który jest szczególnie X’, ‘taki, który jest bardziej X niż coś innego’, ‘taki, który jest X w przeciwieństwie do czegoś innego’. Dlatego w niektórych językach indoeuropejskich od tego przyrostka pochodzi przyrostek tworzący stopień wyższy, np. w grece „glykýs” ‘słodki’, „glyký-teros” ‘słodszy’. Ale oprócz tego często tworzył on zaimki przymiotne, np. znaczące ‘inny’: stąd właśnie greckie „he-terós”, stąd też łacińskie „al-ter” ‘drugi’ (stąd: „alternatywny”), a także angielskie „o-ther” ‘inny’. Mógł też tworzyć zaimki dzierżawcze, np. łacińskie „nos-ter” ‘nasz’, greckie „hēmé-teros” ‘nasz’.
• Rdzenie praindoeuropejskie mogły występować na pięciu tzw. stopniach, tzn. mogły różnić się samogłoską w środku. Podstawową formę rdzenia praindoeuropejskiego podaje się zwykle z samogłoską „e” w środku (czyli na tzw. stopniu pełnym e) - tu: *sem- ‘jeden’. Ale słowa, o których mówię w filmie, pochodziły z różnych stopni tego rdzenia:
- Greckie „homós” i angielskie „same” pochodzą od formy tego rdzenia z samogłoską „o” w środku (tzw. stopień pełny o), czyli *som-. W języku pragermańskim „o” utożsamiło się z „a”, stąd angielskie „same”.
- Greckie „heterós” i (prawdopodobnie) łacińskie „simplex”, „similis”, „simulāre” i „singulus” pochodzą od formy tego rdzenia bez żadnej samogłoski w środku (tzw. stopień zanikowy), czyli *sm-.
- Polskie słowo „sam” pochodzi od formy tego rdzenia z długą samogłoską „ō” (tzw. stopień wzdłużony o), czyli *sōm- (prawdopodobnie był to mianownik liczebnika ‘jeden’, który brzmiał właśnie *sōm, por. Robert S.P. Beekes, „Comparative Indo-European Linguistics”, 2nd ed., 2011 s. 237) . Praindoeuropejskie długie „ō” w języku prasłowiańskim utożsamiło się z długim „ā”, a później straciło długość, stając się „zwykłym” „a”.
• Kółeczko pod „m” w formie *sm̥teros oznacza, że jest to „m” samogłoskowe, czyli - pełniące funkcję samogłoski, tworzące sylabę. W języku praindoeuropejskim głoska *m, gdy znalazła się pomiędzy dwiema spółgłoskami, automatycznie stawała się samogłoskowa, tzn. zaczynała być ośrodkiem sylaby.
• Praindoeuropejskie „m” spółgłoskowe dało w grece „m” (stąd „homós”), ale praindoeuropejskie „m̥” samogłoskowe dało w grece „a”. Dlatego z formy *sm̥teros powstało najpierw „haterós” (i w części dialektów greckich taka forma jest zachowana), ale później - prawdopodobnie pod wpływem skojarzenia z pokrewnymi słowami, np. „heĩs” ‘jeden’ - została zastąpiona przez „heterós”.
Ja to bym się z tymi seksualnością mi wstrzymał, bo teraz tyle ich powstaje że słów zabraknie. Z płciami podobnie.😂
@@nieczerwony O rany, same. Wytrzymać się tego nie da
@@Cumrel Wytrzymać się da. Gorzej jak to wszystko zacznie być obowiązkowe 😂
Moje "odhybrydyzowane" alternatywy dla automobilu:
- "autokinetyk" (czysto grecki)
- "ipsemobil" (czysto łaciński"
Dla telewizji:
- "teleorazja" (czysto grecka - zresztą po dziś dzień po grecku "telewizja" to "τηλεόραση", wym. [tileorasi])
- "prokulwizja" (czysto łacińska)
Dla ocjologii:
- "syntropologia" (czysto grecka)
- "socjoscjencja" (czysto łacińska
Inne pary "greckie i łacińskie ":
- sześć: po łacinie "sex", po grecku "ἕξ", wymawiane [heks], jako po niemiecku "czarownica"
- siedem: po łacinie "septem", po grecku "επτά" [hepta]
- spoza liczebników to np. "sól": po łacinie "sal", po grecku "ἅλας" [halas]
Przecież ten kanał to jest złoto! Czemu ja dopiero teraz na niego wpadłem?
+Słucham Pana i oczy mi się coraz większe robią... wspaniały wykład!
Ciekawią mnie słowa spokrewnione z sam, takie jak samopas, samowtór, samotrzeć. Może to materiał na któryś z kolejnych odcinków?
doskonały filmik wiele się dowiedziałam, dzięki!
Bardzo ciekawe ❤️
Bardzo fajny film
Dobre!
Ale fajny kanał!!
Dzięki! Długo się kiedyś zastanawiałem nad tym homo i hetero seksualizmem - myślałem, że homo to człowiek (docelowo mężczyzna), a hetera to kobieta - tak jakby seksualizm był jedynie odnoszony do mężczyzn, czyli błędnie: heteroseksualista - seksualny (mężczyzna) do kobiet i homoseksualista - seksualny (mężczyzna) do mężczyzn. Dlatego zawsze coś mi nie pasowało w stwierdzeniu "homoseksualna kobieta", albo w "homonimach" i nawet w tym cholernym serku "homogenizowanym".
Jak z tym starym amerykańskim hasłem: G. I. Joe - Now we know :)
Kolejny ciekawy odcinek! Mam wrażenie, że może był on zainspirowany komentarzami poprzednimi odcinkami - dobrze to o twórcy świadczy że wsłuchuje się w (przepraszam za obce słowo) feedback!
Dziękuję bardzo! Rzeczywiście, zainspirował mnie m.in. jeden z komentarzy pod odcinkiem ósmym (o słowie "ziemia"). Polecam więc komentowanie i zadawanie pytań pod filmami! :)
@@chaldejczykkoodziejczyk3990 Słabe to jest to,że krytykujesz coś czego chyba nie do końca rozumiesz
@@michaszmuc347 - gość umie tylko język angielski i hinduski. Nie ma zielonego pojęcia o językach słowiańskich a w szczególności o języku polskim. Patrol wywodzi z j. angielskiego który jest nowym językiem i prymitywnym. Jeśli idziesz na patrol to po to aby coś wypatrzyć. Czyli patrzoł - gdzie zostało wymazane nasze Z oraz zmieniono Ł na L. Zajmuje się naszym językiem i wiem co mówię. Kogoś chcą „ wy rol ować” tymi pat ami psimi…
@@michaszmuc347 s runiczne to X. Z „iks” po przestawieniu liter otrzymasz nasze słowiańskie „sik”. Całość daje „ s sik” czyli „ z sik” ze siku. To od Słowian pochodzą języki. Powinieneś wsłuchać się dobrze w inne języki i w końcu zrozumiesz…
@@chaldejczykkoodziejczyk3990 Fakt nie jestem fachowcem i też niektóre wywody wydają mi się trochę naciągane ale zrozum dla laika to są nowości podane w ciekawy sposób.Pozdrawiam
👍👏❗
👍
S A M O R U C H
Chciała spytać, czy greckie słowo hetera - kobieta lekkich obyczajów - też pochodzi od heteros - inny, ale już znalazłam w necie, że to słowo pochodzi od hetaira - towarzyszka. Podobieństwa niektórych słów są często tylko pozorne ....
Zrób proszę odcinek o językach praindoeuropejskich.
Też chcę. Ale raczej język praindoeuropejski był jeden.
Dzięki, zrobię niedługo! Na pewno jako jeden z najbliższych odcinków.
Przy czym - tak, język praindoeuropejski był jeden :) natomiast od niego pochodzą liczne języki indoeuropejskie, np. polski.
SzP. @
nie naciskam, jeśli się kiedyś uda przygotować odcinek - lub serie Odcinków - poświęcony/ch🙏🏻wyłącznie o egzotycznych Słowach spoza szerokiego kręgu indo-europejskiego (🇮🇳🇪🇺) tj. islamskich, ⛩️🏯 dalekowschodnich, lub zw. z eksplorowaną Afryką 🌍, rdzennych Amerykanów sprzed ery odkryć kolonialno-geograficznych czy 🏖️🏝️ Polinezji •
ksiażkoskład
Is this Polish language??
yes
A można by jednak greckie słowa podawać po grecku?
Zawsze mam dylemat, jak je zapisywać, podobnie zresztą jak słowa pisane cyrylicą. I w sumie robię różnie. Np. w filmie o wydrze i hydrze zapisywałem grekę i w alfabecie oryginalnym, i w transliteracji. Podawanie zapisu oryginalnego ma tę zaletę, że jakoś nas "zbliża" do tego języka. Z drugiej strony, zawsze to komplikuje trochę sprawę, mnoży byty, trochę utrudnia odbiór tym, którzy greki nie znają. Z trzeciej strony, teoretycznie dzięki takim zapisom mogą się jej trochę nauczyć, albo z nią oswoić. W każdym razie - dzięki za uwagę, przemyślę to jeszcze, może faktycznie będę dokładał zapis w alfabecie greckim.
"au" w greckim czytamy "af" czyli autos przeczytamy "aftos" :)
W nowogreckim - tak. Ale w starogreckim (a w każdym razie w tym klasycznym, tzn. attyckim z około V wieku przed Chr.) - nie. Tam czytano jeszcze "au" jak /au̯/, a zatem "autós" jak /au̯.tós/. Dopiero później wymowa się zmieniła.
@ aaa dziękuję bardzo za wyjaśnienie :) Po prostu mnie to zdziwiło, mieszkałam w Grecji i uczyłam się nowogreckiego :)
Szanowny Panie, jest Pan tak wdzięcznym lektorem, że nawet nie przeszkadza mi to, iż nie wymawia Pan poprawnie "r".
Co do "r" - nie da się ukryć, niestety. Ale bardzo się cieszę, że to Panu nie przeszkadza :)
@ Tak długo jak trzyma się Pan z dala od polityki, nie powinno być problemu 😂
Serio źle wymawia?
Miło mądrego posłuchać
HYBRYDA + MIESZAĆ → MIE-ŚIVIRIDA → MIE-ŚIVIRODŹA → MIE-ŚIVIRODŹIVA → MIE-ŚIVIROŚIVA → ŚIVAYATRO-ŚIVI-ŃE-ŚIVAROŚIVA....
HETERO + RÓŻNY → RUŚŃI-ĆETEROŚ → RODŹŃI-ĆETEROŚ → RODŹIVIŃI-ĆETEROŚ → ROŚIVIŃI-ĆETEROŚ → ŚIVAYATRO-ŚIVIŃI-ĆETEROŚ...
chrztu mieszka I? ahahhaa krucjat, dróg krzyżowych, watykanizacji- okupacji lehitów/ słowian!
Seksual - ze/ se sikal - słabo proszę pana…