Słowa związane z ZIEMIĄ - ŻMIJA, KAMELEON i HOMO sapiens | Ciekawostki językoznawcze, odc. 8
ฝัง
- เผยแพร่เมื่อ 17 ก.ย. 2020
- ► FACEBOOK / ciekawostkijezykoznawcze
► INSTAGRAM / ciekawostki.jezykoznawcze
scenariusz, prowadzenie, montaż - Kamil Pawlicki
kierownictwo produkcji - Klara Pawlicka
opracowanie graficzne - Jacek Owczarz
źródła:
Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Rick Derksen, Etymological Dictionary of Proto-Slavic Inherited Lexicon, Leiden-Boston 2009.
Benjamin W. Fortson IV, Indo-European Language and Culture: An Introduction, Chichester, U.K. - Malden, MA 2004.
Etymologiczna menażeria, „Żmija, ziemniak i poziomka albo gdzie Ziemianin znajdzie ziomka” (etymologicznamenazeria.wordpr...)
glossologue, „An ancient word for ‘earthling’?” (glossologue.wordpress.com/201...)
Guus Kroonen, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, Leiden-Boston 2013.
Michiel de Vaan, Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages, Leiden-Boston 2008.
The American Heritage Dictionary of the English Language - The American Heritage Dictionary Indo-European Roots Appendix (ahdictionary.com/word/indoeur...)
Postscriptum :)
• Odpowiedniki „żmii” w wielu językach słowiańskich oznaczają po prostu ‘węża’, np. rosyjskie „змея́”, ukraińskie „змія́”, chorwackie „zmìja“.
• Od greckiego „khamaí” ‘na ziemię, na ziemi’ pochodzi nie tylko „khamailéōn” ‘ziemny lew, kameleon”, ale też „khamaímēlon”, a stąd w większości języków europejskich słowo oznaczające ‘rumianek’, na przykład angielskie „camomile”, francuskie „camomille” czy niemieckie „Kamille”. Greckie „khamaímēlon” znaczyło dosłownie ‘ziemne jabłko’ (podobnie jak francuskie „pomme de terre” i niemieckie „Erdapfel”...), zapewne dlatego, że zapach rumianku przypominał Grekom zapach jabłek.
• A dlaczego w takim razie po polsku jest „rumianek”? Przecież rumianek nie jest wcale rumiany, czyli czerwony... Pochodzi on od łacińskiej nazwy botanicznej „chamaemellum romānum”, czyli ‘chamaemellum rzymskie’. Ale z jakichś powodów z tej nazwy wzięto tylko to określenie ‘rzymski’, „romānum”. Może więc pierwotnie był to „romianek” - ale później brzmienie tego słowa skojarzyło się nam z brzmieniem słowa „rumiany” - i tak powstał „rumianek”.
• Niemieckie „Erdapfel” ‘jabłko ziemne’ > ‘ziemniak’ było kalką z francuskiego ‘pomme de terre’. Dziś „Erdapfel” jest używane głównie w Austrii, natomiast w Niemczech używa się słowa „Kartoffel”, które znamy też w polskim jako „kartofel”, a które jest przekształconym włoskim „tartuffolo”, czyli ‘trufla’.
• Jest bardzo możliwe, że nazwanie kameleona „ziemnym lwem” nie było pomysłem Greków, tylko Grecy utworzyli słowo „khamailéōn” jako kalkę z języka akadyjskiego - czyli języka semickiego używanego w Mezopotamii. Po akadyjsku ‘ziemny lew’ to „nēš qaqqari”.
• Po grecku od praindoeuropejskiego rdzenia oznaczającego ‘ziemię’, czyli *dʰǵʰ-, pochodzi nie tylko „khamaí” ‘na ziemię, na ziemi’, lecz także główne greckie słowo oznaczające ‘ziemię’, czyli „khthṓn” (χθών). W tym wypadku nastąpiła przestawka *dʰǵʰ > *ǵʰdʰ-, a później obie spółgłoski się ubezdźwięczniły do „khth”. Od tego słowa pochodzi na przykład „autochton” ‘ktoś z tutejszej ziemi, tubylec, krajowiec’.
• Staroangielskie „guma” ‘człowiek, ziemianin’ (nie ma nic wspólnego z gumą do żucia...) ma swoje odpowiedniki także w innych języka germańskich, np. staro-wysoko-niemieckie „gumo”, islandzkie „gumi”, norweskie „gume”, gockie „guma”. W języku angielskim to słowo w pewnym sensie zachowało się w nazwie ‘pana młodego’, która w języku staroangielskim brzmiała „brydguma”, później „bridegoome”, a później została zmieniona przez skojarzenie ze słowem „groom, czyli ‘chłopak’ - i stąd dzisiejsze „bridegroom”.
• Irlandzkie „duine” ‘człowiek, ziemianin” stało się podstawą dla słowa „dh’oine”, którym w sadze o wiedźminie Andrzeja Sapkowskiego elfy określały ludzi (zwykle pogardliwie). Wiele nazw w Starszej Mowie (języku elfów u Sapkowskiego) pochodzi z języków celtyckich, zwłaszcza walijskiego i irlandzkiego.
"• Staroangielskie „guma” ‘człowiek, ziemianin’ (nie ma nic wspólnego z gumą do żucia...) ma swoje odpowiedniki także w innych języka germańskich, np. staro-wysoko-niemieckie „gumo”, islandzkie „gumi”, norweskie „gume”, gockie „guma”." - czyżby coś wspólnego z tym miały Gumisie? :-)
A czy słowo smok nie jest jakoś powiązane ze słowem zmij
Po kaszubsku znija to po polsku wąż.
Polszczyzna zna też słowo gumno, czy ono ma podobne konotacje co angielskie guma?
@@MrDainEbro "Gumanoid" zamiast "humanoid"
Ale pszeciesz "pomme de terre” i „Erdapfel" to nie rumianek, a ZIEMNIAK!
Ten kanał to złoto
naprawdę jest co świetne, za każdym razem czuję się jakbym wyruszał w podróż i mam mógotrzepy :D
Od trzech dni, mój ulubiony kanała na yt. Szkoda że tak mało wrzucasz.
Aż jestem ciekaw jak wyglądałaby rozmowa praindoeuropejczyków. Zwłaszcza po tym jak powiedziałeś, że słowo oznaczające ziemię było trudne nawet dla nich.
Polecam zagranie w Far Cry: Primal, gdzie dialogi prowadzone są w specjalnie odtworzonym języku praindoeuropejskim
Żmij wciąż jest obecny w języku polskim a to za sprawą herbu ziemi czerskiej przedstawiającego żmija na srebrnym polu.
to jest smok czerski ale fakt na herbie jest żmij ale nazwany smokiem
@@meszkemeszke6296 można jeszcze innaczej smok to drak , wspak kard czyli oznacz prawdziwą nazwe naszego serca , kard - kardiologia-cor, najważniejszey organ w naszym ciele . Takich dziwnych zamian jest więcej , człowiek to zło-wiek
@@robertrobert1965 A złoto to zło to a tak naprawdę to nie bo złoto oznacza coś co się błyszczy a po za tym co to ma do mojego komentarza no i drakon nie drak od łacińskiego dracō (od greckiego drakon: bystrooki) co przeszło też do języków łacińskich np. Angielskiego jako dragon a w językach słowiańskich nazwa autochtoniczna to smokъ natomiast drak, drakon i inne to zapożyczenia a co do smoka to nie ma pewnej etymologii
A żmij to największy wróg smoka którego nazwa oznacza coś co pełza po ziemi od żemja czyli ziemia
Nieziemsko ciekawe!
Super materiał! Robisz dobrą robotę!
1:30 Ziomal😊
Jeden z najciekawszych kanałów na TH-cam, zresztą już sama nazwa na to wskazuje!
Dodałbym angielskie humiliate - "upokorzyć"
Słusznie, dzięki! Znaczenie to 'upokorzyć', albo - powiedzmy - 'poniżyć', czy wręcz... 'wdeptać w ziemię' ;)
Ale super!
Najciekawszy kanał na TH-cam.
Po miniaturce myślałem, że to jakiś cross z SciFunem XD
Jak zawsze wspaniały odcinek!
Спасибо
Człowiek po hebrajsku, czyli Adam, też pochodzi od ziemi.
"perka" to stare slowo na ziemniaki,tak mowila moja babcia,Kujawianka,i to ma sense bo te "pyry" pochodza oryginalnie z Peru.
Молодец, очень интересно.
Mam pytanie, czy jeśli terra znaczy ziemia, terror to ziemniak? Pozdrawiam!
xD
A jak Darek to Dariusz to Marek to Mariusz :o
Ziemnior
Raczej Ziemia to Pole a plemie żmijowe wszystko pozmieniało i mamy taki właśnie burdel
A terrorysta, to ten co uprawia ziemniaki?
W Lublinie jest (ulica) dzielnica Żmigród czyli miasto żmija.
Niedaleko od Wrocławia jest całe miasto Żmigród :)
Ciekawe.
Jedna uwaga: niemiecki ubezdźwięcznia spółgłoski na końcu i pozostają one bezdźwięczne na końcu morfemu w złożeniach ;). A więc [Ertapfel] w wymowie ;)
Pojawiło mi się w głowie pytanie. Czemu PIE miał tyle aspirowanych spółgłosek? Często wydają się z punktu widzenia wielu współczesnych języków dźwiękami trudnymi do wymawiania i rekonstrukcje brzmią jakby ktoś mówił dusząc się. Większość tych bh dh i gh pozanikała w toku ewolucji języków. Języki oczywiście dążą zazwyczaj do uproszczenia ale dlaczego zaczęły od punktu relatywnie "trudnej" wymowy? Czy to było randomowe? Czy są jakieś teorie że np aparat mowy był lepiej dostosowany do takich dźwięków tysiące lat temu? Język wyewoluował z prymitywnego prychania i charczenia na siebie? ;) To oczywiście żarty ale czy ktoś na to próbował odpowiedzieć? Ok jest sobie PIE i próbujemy go rozczytać... But why it is the way it is? ;) Google nie pomaga.
Mi się wydaje, że te całe bh, dh, gh i inne trudne dźwięki (a nawet hipotetyczne laryngały, czyli gardłówki, który zachowały się do dziś w języku arabskim) mogą rzeczywiście być pozostałością po prymitywnym czymś, co trudno nazwać mową, a raczej "prychaniem i szczekaniem na siebie" i wstępem do cywilizowanej rozmowy. To tak jak z jazdą na rowerze albo tańcem, potrzeba czasu i praktyki, aby opanować najbardziej subtelne i pełne finezji ruchy, jednak z początku może to wyglądać "tragicznie" jak te dziwne skomplikowane głoski
Tak na marginesie mnie bardziej jeszcze zastanawia jak to się stało, że PIE był fleksyjny (tak jak wiele starożytnych i średniowiecznych języków) a dopiero później tracił fleksję. Po co wgl powstało takie utrudnienie języka jak fleksja, to mnie zastanawia, i dlaczego wykształciła się akurat wśród tak pradawnych społeczności, żeby z czasem zanikać??
Spółgłoski przydechowe istnieją nadal w wielu językach i dla ich użytkowników nie są trudne do wymówienia, tylko jak najbardziej normalne i łatwe. Dla ludzi mówiących językiem praindoeuropejskim te zgłoski też były łatwe do wymówienia i wcale się nie dusili 🙂. W polszczyźnie ich nie ma, dlatego są dla nas trudne, a polskie zgłoski są trudne dla wymówienia dla ludzi mówiących po angielsku na przykład. Nie ma języków z "trudnymi " zgłoskami - wszystkie są łatwe dla ludzi mówiących danym językiem, bo nauczyli się ich w dzieciństwie.
Czy mając tak olbrzymią wiedzę jak Pan, łatwiej Panu "nauczyć " się języków obcych? Obstawiam, że tak:)))
+1
Dobrze wiedzieć, że słowo "ziomuś" oraz pokrewne odmiany to nie jest wymysł stereotypowej patologii czyli "Karyna i Seba" a geneza jest dużo starsza.
Powinniśmy się uczyć tego praindoeuropejskiego. Łatwiej byłoby nam potem przyswajać inne języki
Hej Kamilu, w 6:30 powiedziałeś, że mit człowieka wziętego z gliny pojawia się w wielu kulturach świata... A pamiętasz jakieś konkretne przykłady pls? :)
skoro "homo" pochodzi od "ziemia", a jest wyraz "ziemek" i "ziomek", pora wprowadzić nowa nazwę: ZIOMO SAPIENS!
tak
i jeszcze: ziomo niesapiens.
@@zdikbiodr7341 no właśnie - ziomale i ziomki nie słyną raczej z myślenia
@@ryksaabcd2510 Ktoś powiedział mojemu koledze: jesteś przecież homo sapiens. Na co on, dumnie prężąc pierś i unosząc głowę: nie sapiens, ja jestem homo erectus!
Ciekawostka. W niderlandzkim ziemniak jest aardappel. aard to ziemia. Na frytki w niektórych regionach mówi się patat/patatten czyli od batat. Pozdrawiam. Niesamowity kanał
Szkoda, że nie poszedłeś o krok dalej z tymi ziemniakami. Będąc z Wielkopolski od razu przyszło mi do głowy: to ciekawe, dlaczego u nas mówi się pyry, w innych miejscach Polski kartofle itd.
W krajach byłej Jugosławii na ziemniaki mówi się "krumpiry". Sam jestem ciekaw czy to tylko przypadek.
@@MrInqui KRUMPIRY XDDDDD prawie jak wampiry ;)
pl.wikipedia.org/wiki/Gwara_pozna%C5%84ska
smok był strażnikiem nawii (nawii jako wyraj podziemny ten powstały pod wpływem chrześcijaństwa a nie dusza), żmij był u Peruna a wąż był tym dobrym wcieleniem ducha przodków i łowcą myszy dla którego i łasicy co się łasiła i też myszy łapała należało się mleko żmija była zła truła i kąsiła
Kolejny ciekawy odcinek! Tylko dlaczego to greckie homo nie jest spokrewnione z homo sapiens, przypadek?
Dziękuję! Tak, to w zasadzie przypadek :) Słowo "homoseksualny" jest hybrydą grecko-łacińską: druga część pochodzi z łaciny ("sexualis" 'płciowy' od "sexus" 'płeć', patrz: poprzedni odcinek ;) ), ale pierwsza część pochodzi z greki: od przymiotnika "homós" 'taki sam, podobny'. Ten przymiotnik nie ma nic wspólnego z łacińskim słowem "homo" - pochodzi z zupełnie innego rdzenia, też ciekawego... Ale więcej o tym opowiem w jednym z kolejnych odcinków "Ciekawostek" :)
Jeszcze nazwa Finlandii - Suomi - pochodzi z tego samego korzenia.
Kiedyś zastanawiałem się, czemu nazwy gatunków kosmitów z Mass Effect często są zupełnie niepasujące do ich nazw planet - np. skoro na (potencjalnych) mieszkańców Marsa zwykło się mówić per "Marsjanie", to czemu mieszkańcy Tuchanki (ta nazwa chyba nigdy nie przestanie mnie rozbrajać) nie nazywają się "Tuchankanie", tylko "Kroganie"? "Kroganie" to nazwa, która bardziej by pasowała, gdyby ich planeta nazywała się np. "Krog"...
Aż w końcu pomyślałem sobie, że może tutaj chodzić o to, że nazwa "Tuchankanie" byłaby nazbyt wieloznaczna, bowiem mogłaby oznaczać dowolnych mieszkańców Tuchanki (np. Miażdżypaszcze), a Kroganie to tylko jeden z wielu gatunków tam żyjących. Analogicznie: po rosyjsku na rdzennych mieszkańców Rosji, na ludzi narodowości rosyjskiej mówi się "Ruskie", zaś "Rosjanie" to jacykolwiek, bez względu na narodowość obywatele Rosji, np. członkowie narodów eksradzieckich (jak chociażby Uzbecy, Kazachowie czy Kirgizi) lub żyjące na terenach Rosji liczne narody bezpaństwowe (np. Tatarzy lub Czeczeni). Podobnie zresztą po polsku co innego Armeńczyk (obywatel Armenii), a co innego Ormianin (narodowość), co innego Fin (narodowość), a co innego Finlandczyk (obywatel), co innego Żyd (narodowość, a jeszcze kim innym jest "żyd" - wyznawca judaizmu), a co innego Izraelczyk (obywatel). No i my na samych siebie raczej nie mówimy "Ziemianie", tylko ludzie, a słowa " Ziemianin" używają niemal wyłącznie kosmici w licznych utworach s-f.
A tu proszę - okazuje się, że w wielu językach świata "ludzie" to dosłownie "Ziemianie"/"ziemianie"...
W filmie popełniono błąd. Żmij był istotą dobrą u Słowian wschodnich. Wśród zachodnich często był zły lub neutralny (chociaż pierwotnie miał pełnić funkcję dobrą). Słowo smok nie wymarło słowa żmij. Żmij i smok to były dwa różne słowiańskie stworzenia, powiązane ze sobą i wzajemnie się zwalczające.
Nieuważnie słuchałeś - obejrzyj odcinek jeszcze raz. To że jedno słowo wypiera z języka drugie nie znaczy że ma to samo znaczenie - znaczenie słów też często się zmienia. A wiadomości o mitologii i religii Słowian są szczątkowe i wiele "informacji" to tylko hipotezy. Mitologie i religie też zresztą się zmieniają w czasie ...
A ja myślałem że ziom to takie nowe młodzieżowe słowo.
I właściwie słusznie - to jest nowe młodzieżowe słowo, zresztą takie słowa często są tworzone przez tzw. derywację wsteczną, czyli "ucinanie" części słowa: "ziomek" -> "ziom". Ale - jak widać - nawet nowe, młodzieżowe słowa często budowane są na podstawach bardzo starych. Mnie podobają się np. słowa pasterskie i rolnicze, takie jak "wypas" i "zaorać kogoś" ;)
Albo prawilno. Też niby młodzieżowe a stare, że hoho😁
Homo - człowiek - istota ziemna - bo zszedł z drzewa na ziemię. Takie odróżnienie od kuzynów, czyli małp, które pozostały na drzewach. Tak mi się skojarzyło.
1:43 inny dobry przykład to żubr, oryginalnie zubr
Jako żywo! 😊
czy smok pochodzi od zmaj?
A co do ziemniaka, to jeszcze jest kartofel i kartoszka, o etymologii francuskiej. Właściwie to tartuf, co po francusku oznacza trufle- bulwiaste grzyby podziemne. Tę nazwę przejęli też Niemcy wymieniając t na k. Natomiast po serbsku to jest krompir. Nie wiem, skąd się to wzięło, być może z tureckiego.
Poziom już znam a pion pionowy od czegoś nowego ?
1:34 Nawet nie "w pewnych regionach" tylko w prawie całej Polsce, oprócz Wielkopolski.
Next time you explain please ,
the origin of your word ciekawo !
Because 'cakano' in Serbian means nice (something with many nice details ) , or 'caka' means detail !
To ciekawe, że "ekshumacja" i "inhumacja" odnoszą się do ziemi (humus), jak i do człowieka (homo), a mimo to drugie znaczenie powstało całkowicie niezależnie od tych dwóch pierwszych (choć wywodzi się od drugiego).
ciekawe, dlaczego po rosyjsku ziemniaki to "kartoshka" i po niemecku "Kartoffel" (lub Erdapfel)
A co z kartoflem i pyrami…
Ciekawe skąd w Wielkopolsce wzięła się pyra? Pyrus po łacinie to gruszka, prawda? Tak więc mamy ziemniaki a obok nich kartofle, pyry i gruzle. Pewnie jeszcze kilka innych nazw w dialektach by się znalazło.
pyrki lub perki - wg niektórych dlatego ze przywieziono je z Peru .
@@teresagrzegorska7368 Już chciałem zasugerować związek z greckim "πυρός", czyli "ogień" (bo dopiero po obróbce cieplnej stają się jadalne), ale to chyba nie o to chodzi
W hebrajskim Adam to nie imię a tez rzeczownik pochodzący od rdzenia ziemia, wiec tez jest ziemianin
W Hindi "adam" (czy jakoś tak) oznacza "człowiek"
Po Niemiecku jest Kartoffel, Erdappel jest po Holendersku
Ale kiedys nie bylo, i oproc tego, w Niemczech sa tez rozne gwary, naprzyklad po szwabsku (Stuttgart):
"Im Schwäbischen wurden sie Äådepfl, Aedepfl oder Häådepfl, im Alemannischen Häådöpfl und im Französischen "pommes de terre" genannt."
Po szwabsku taktez mowia "grombira" na ziemniak.
Jestem z regionu Slowacji przy granicy z Austria i w naszej gwarze na ziemniak sie mowi albo "grumbir", lub "erteple". Widac, ze te slowa przejeli smy od Szwabow.
Popravnie po slowacku na ziemniak mowi sie "zemiak". Bez kropky nad Z. Ale w innych gwarach Slowacji "zemiak" nazywaja "svabska repa", czyli "rzepa szwabska".
Ale tego nie musisz mi tłumaczyć. Ja znam niemiecki w mowie i piśmie a także w gwarach.
A to po niemiecku ziemniak nie jest kartofel ?
Jest - forma "der Erdapfel" jest austriacka.
@@profesorinkwizytor4838 dzięki za informację 👍💩
Dʰéǵʰōm a potem to się upraszczało na różne sposoby. Dlaczego dawniej słowa były dużo bardziej skomplikowane a teraz nasze słowa to uproszczenia uproszczeń? Może kiedyś ludzie mieli więcej czasu mimo, że żyli krócej?
Słowa praindoeuropejskie są skomplikowane i trudne do wymówienia tylko dla nas, dla ludzi, którzy mówili tym językiem były normalne. Polskie słowa są baaardzo skomplikowane do wymówienia i długie dla Anglików na przykład. Zgłoski przydechowe są w wielu obecnie istniejących językach, a w arabskim są 3 rodzaje h i Arabowie nie mają żadnych problemów z ich wymawianiem :). Termin "uproszczenie" w językoznawstwie, to też jest pewne uproszczenie - po prostu tak nazywa się pewne zmiany fonetyczne zachodzące w językach, takie zmiany zachodzą stale w każdym języku pod wpływem różnych czynników. Gdyby jakiś praindoeuropejczyk sprzed 4 tysięcy lat znalazł się dzisiaj w Polsce i dowiedział, że zamiast Dʰéǵʰōm ma mówić ziemia to połamałby sobie język.
@@ryksaabcd2510 Dobra uwaga, dzięki.
kupuje charyzmę tego ziomka 👌
A w języku ormiańskim ziemia to հող hogh, ,i to słowo też pochodzi od dhghem
HOMO + LUDZIE → LUDŹOMO → RODŹOMO → RODŹ(IV)OMO → ROŚ(IV)OMO → ŚIVAYATRO-Ś(IV)OMO; ZIEMIA → ŚIVEMIA → ŚIVAYATROŚIVEMIA...
ну змея как змея
Skoro w innych językach smok to żmij to dlaczego w polskim jest smok?
to chyba anglicyzm od "smoke". Ja tam wolę bardziej zachodnią wersję "Drak" ;)