कवी,चित्रकार आणि लेखकांना भुरळ घालणारा हा सुंदर वृक्ष म्हणजे गुलमोहर.
याचं शास्त्रीय नाव डिलॉनिक्स रेजिया.
हा उष्ण प्रदेशात वाढणारा वृक्ष मूळचा मादागास्करचा .
याला इंग्लिशमध्ये मे फ्लॉवर ट्री असंही नाव आहे.
जसा वैशाखातला रणरणत्या उन्हाचा वणवा वाढत जातो तसा हा गुलमोहोर आपल्या फुलांनी बाहरत जातो.
जगभरात हे झाड अगदी निरनिराळ्या भौगोलिक परिस्थितीतसुद्धा बहरताना दिसत.
समुद्रकिनारी असो वा समुद्रसपाटीपासुन ह्जारो फूट उंचीपर्यंतचा डोंगराळ भाग असो.
मे पासून जुलै-ऑगस्ट पर्यंत या वृक्षाच्या सौंदर्याचा आस्वाद घेता येतो.
झटपट वाढणारा हा वृक्ष 30 40 फूट उंची पर्यंत वाढतो. याचे सरासरी आयुर्मान 30 ४० वर्ष.
याला तिसऱ्या-चौथ्या वर्षापासून बहर येऊ लागतो आणि लाल भगव्या फुलांचा बहर ओसरल्यावर गुलमोहरावर चपट्या फूट दीड फूट लांब आणि दोन ते तीन इंच रुंदीच्या तलवारीसारखा बाक असलेल्या तपकिरी रंगाच्या शेंगा लटकू लागतात.
कालांतराने या शेंगातील बिया जमिनीवर पडून त्यातून नवीन गुलमोहराची रोपं अंकुरतात.
जमिनीकडे झेपावणाऱ्या फांद्यांमुळे गुलमोहराचा छत्रीसारखा घुमट तयार होतो.
फेब्रुवारी-मार्च दरम्यान गुलमोहोराची पाने गळायला सुरुवात होते आणि गुलमोहोराचे झाड ओकेबोके दिसू लागते.
गुलमोहराला पुन्हा पालवी फुटते एप्रिल-मेच्या सुमारास....नेच्यासारखी दिसणारी लुसलुशीत कोवळी पाने गुलमोहराच्या सौंदर्यात भर टाकतात.
वैशिष्ट्यपूर्ण पाच लाल-केशरी पाकळ्यांवर पांढऱ्या-पिवळ्या रंगाच्या आकर्षक रेषा असतात याने फुलाचे सौंदर्य अधिकच खुलते.... याची एक पाकळी इतर पाकळ्यांहून निराळी असते.
अशा सुंदर गुलमोहराचा एक अवगुण म्हणजे याची मुळे आधार असल्याने इमारतींचा भक्कम पाया उखडून टाकू
शकतात. जमिनीवर येणाऱ्या मुळांमुळे बगिच्यांत बांधलेले रस्ते किंवा दगडी पायवाटा उखडून जातात.
हा वृक्ष अत्यंत कमकुवत असतो. जोरदार वाऱ्या-वादळात हा सहज पडू शकतो.
१८४० साली सर्व प्रथम मुंबईत शिवडी येथे गुलमोहराचे झाड आढळल्याचा उल्लेख एस.एम.एडवर्ड्स या शास्त्रज्ञाने गॅझेटर ऑफ बाॅबे सिटी अँड आयलंड यात केला आहे.
महाराष्ट्रातील सातारा येथे दरवर्षी १ मे रोजी गुलमोहर दिन साजरा केला जातो.
जनसामान्यांचे निसर्ग आणि पर्यावरण रक्षण आणि संवर्धन यांकडे लक्ष वेधावे म्हणून आकर्षक अशा फुलांनी बहरलेला ह्या वृक्षाचा गुलमोहर दिन साजरा केला जातो.
त्या दिवशी लहान थोरां सगळे जण निसर्ग विषयक कविता वाचन, PAINTINGS,
फोटोग्राफ्स, यांचा आनंद लुटतात. गेली कित्येक वर्षे हा उपक्रम चालू आहे. ही मोठी कौतुकाची बाब आहे.
अमेरिकेतीलही फ्लोरिडा प्रांतात दरवर्षी गुलमोहर बहरात येण्याच्या काळात 'गुलमोहर फेस्टिव्हल'चे आयोजन केले जाते....मिरवणुका काढल्या जातात....फुगे फुगवून, कॉन्फेटी उधळत नाच, गाणी म्हणत, सहली काढतात.
पर्यावरण प्रेमासाठी असे महोत्सव साजरे करणे हे पुढच्या पिढीसाठी नक्कीच प्रेरणादायक आहे.
काही झाडं पोटभऱ्याची असतात तसं हे मनभऱ्याचं झाड आहे अश्या शब्दात कवियत्री बहिणाबाई चौधरी यांनी गुलामोहोराला मनभऱ्याचं झाडं म्हटल आहे.
----------------------------------------------------------------------
नीलमोहर
असाच मन भरून टाकणारा अजून एक वृक्ष म्हणजे नीलमोहर.
हा एक जांभळ्या फुलांचा वृक्ष आहे. त्याचे इंग्रजी नाव जॅकरांडा.
मुळचा दक्षिण अमेरिकेतील पण आता भारतात अनेक ठिकाणी आढळतो त्यामुळे तो आता आपलाच झालाय.
हा वृक्ष १५ मीटर उंचीपर्यंत वाढू शकतो.
ह्याचं गुलमोहराशी बरेच साम्य आहे म्हणून त्याला निळा गुलमोहर किंवा नीलमोहर असही म्हणतात.
याचं खास वैशिष्ट्य म्हणजे थंडीमध्ये याची पानगळ सुरु होतें आणि यावर जेव्हा फुलांचा पाहिला तुरा येतो तेव्हा आता थंडी संपली आणि उन्हाळा सुरु झाला असा तो संकेत असतो.
उन्हाळा सुरू होताच नीलमोहराचा बहर सुरू होऊन संपूर्ण वृक्ष सुंदर निळ्या जांभळ्या बहाराने रंगून जातो.
हा बहर मार्च ते मे असा दोन तीन महिने टिकतो.
नंतर झाडाखाली गळून पडणाऱ्या फुलांचा जांभळा गालिचा पसरल्याचा भास होतो.
बहर संपल्यानंतर लांबट गोलाकार चपट्या हिरव्या शेंगा लागतात. नंतर त्या तपकिरी होतात आणि त्या लाकडासारख्या कठीणही होतात.
कालांतराने त्या उकलतात आणि त्यातून पातळसर बिया बाहेर पडतात.
कविवर्य श्री वसंत बापट यांनी त्यांच्या ‘जॅकरांडा’ ह्या कवितेत याचं सुरेख वर्णन केलाय.
आता हा सोनमोहोर वृक्षही असाच मनाला भुरळ घालणारा.
हे झाड तसे मुळचे अंदमान, मलेशिया,भागातले पण आता ते भारतात स्थिरावले.
ब्रिटश काळात महाराष्ट्रात हे झाड प्रथम खंडाळा येथे लावण्यात आले.
त्यानंतर त्याचा डेरेदार व देखणा आकार,त्यांची दाट सावली आणि सुंदर फुलोऱ्यामुळे या झाडाची लागवड विविध उद्यानांमध्ये व रस्त्याच्या दूतर्फा करण्यात आली.
मेळघाटातही ही झाडे असंख्य आहेत.
या वृक्षाचा विस्तार मोठा असून ते ४०-50 फूट उंचीपर्यंत वाढते.
या झाडाच्या मुख्य खोडाची साल करडी आणि खवल्याखवल्याची असते.
पानांचा गर्द हिरवा काळपट रंग फुलांच्या आणि शेंगांच्या रंगाला सुरेख उठाव देतो.
सोनमोहराला कळ्या धरू लागल्या की त्यांचे तांबूस तपकिरी तुरे भुकटीत घोळवलेल्या मण्यांसारखे सुरेख दिसतात.
मग एकेक मणी फोडून नाजूक पिवळ्या जर्द क्रेप कागदासारख्या पाकळ्यांची फुले त्यातून बाहेर पडू लागतात आणि हळूहळू सर्व झाड पिवळेधमक होऊ लागते.
फुलांनी जडावले की झाडाच्या तळाशी गळून पडलेल्या फुलांची आणि पाकळ्यांची सुंदर सजावट हॊते.
हिरव्यागार हिरवळीला लागून लावलेले सोनमोहराचे वृक्ष म्हणजे तर ते त्या बागांचे सौदर्य स्थान ठरतात.
हे झाड वर्षभर हिरवेगार असते.
या झाडाची फळे म्हणजे शेंगा. मातकट तांब्याच्या रंगासारखी दिसतात म्हणून या झाडाला इंग्रजीत कॉपर पाॅॅड म्हणतात.
वृक्ष निष्पर्ण झाला तरी झाडाला मागच्या वर्षीच्या शेंगा तशाच लटकताना दिसतात.
माझ्या चॅनलला subscribe, like, share करा.
मोबाईल - 9420444969
rupaksane@gmail.com
www.youtube.com/@rupaksane?sub_confirmation=1