Фаридуддин Абўҳомид Муҳаммад Абўбакри Иброҳими Нишопурӣ. Фаридуддин Абттор.

Фаридуддин Абўҳомид Муҳаммад Абўбакри Иброҳими Нишопурӣ яке аз барҷастатарин намояндагони адабиёти сӯфия ва афкори иҷтимоии форсу тоҷик аст. Ӯ дар байни солҳои 1145-48 дар деҳаи Кадкани наздики Нишопур ба дунё омадааст. Аз ин сабаб, ба «Нишопурӣ» машҳур аст. Падараш Абўбакри Иброҳим дўкони атторӣ дошт ва ба табобат машғул буд. Худи Аттор низ бо ин касб рӯз мегузаронидааст ва аз ин рӯ, «Аттор» тахаллус кардааст.
Аз навиштаҳои худи Аттор бармеояд, ки падару модари ӯ одамони бомаърифат будаанд. Ӯ дар ягон асараш дар куҷо хонданаш ва аз кӣ таълим гирифтанашро баён накардааст. Пас, дар пеши падару модар савод баровардаву сипас худомӯзӣ карда, аз илму дониши замони худ баҳравар гардидааст. Дар асарҳои Аттор дар бораи сафар карданаш маълумоте нест. Маълум мешавад, ки ӯ аз зодгоҳи худ Нишопур, ки маркази илму савдо буд, берун нарафтааст.
Вафоти ӯро дар Нишопур ҳангоми истилои муғул медонанд, ки соли 1220-1221 аст. Дар ин бора Давлатшоҳи Самаркандӣ дар «Тазкират-уш-шуаро» гуфтааст: «Аммо Шайх дар замони фатароти Чингизхон ба дасти лашкари муғул асир шуд ва ӯ дар қатли он шаҳид гашт»...
Миқдори асарҳои Атторро тазкиранависон то 190 гуфтаанд. Худи Аттор дар таълифоташ инҳоро номбар кардааст: «Мантиқ-ут-тайр», «Асрорнома», «Мусибатнома», «Илоҳинома», «Хусравнома», «Мухторнома», девони қасоид ва ғазалиёт, «Шарҳ-ул-қалб» ва «Ҷавоҳирнома».
Шайх Аттор дар манзумаи «Илоҳинома» дар бораи ишқи нокоми шоираи нозукхаёл Робиаи Балхӣ қиссаи шӯрангезе овардааст.
Шумораи умумии байтҳои осори Шайх Аттор ба 44732 мерасад. Девони ашъори Аттор, ки худи муаллиф мураттаб сохтааст, бештар аз сад қасидаву 1000 ғазалу қитъаро фаро гирифтааст.
Қасидаҳои Аттор, асосан мазмуни ахлоқӣ дошта, шоир ба воситаи онҳо ҳокимони замонро ба адлу инсоф, худдориву фурӯтанӣ даъват карда, оқибати бад доштани бадкориро таъкид кардааст.
Қисми дигари қасидаҳояш хосияти ҳасбиҳолӣ ва таърихӣ дорад. Дар қасидаҳои ӯ сабки Саноию Ҳоқонӣ ба тарзи баёни муаллиф даромехта, тарзу усули тозаро ба вуҷуд овардааст.
«Мантиқ-ут-тайр» асари тамсилии Шайх Аттор аст, ки аз 54 гуфтору як натиҷа иборат буда, 4458 байтро дарбар мегирад. Асоси ин маснавӣ ғояи ваҳдати вуҷуд аст. Муаллиф ягонагии вуҷуди мутлақ ва мавҷудотро дар симои Симурғ ва мурғони олам тасвир намудааст. Тамоми мурғон ҷамъ меоянд, то ки подшоҳе интихоб кунанд. Ҳудҳуд мегӯяд, ки подшоҳи бузурги парандагон Симурғ дар паси кӯҳи Қоф аст ва барои расидан ба назди ӯ 7 водиро, яъне пояҳои шариату тариқатро тай кардан лозим аст. Мурғон ба сафар мебароянд, вале фақат 30 нафарашон то водии ҳафтум мерасанд ва ҳамоно худро фаромӯш мекунанд. Он подшоҳе, ки меҷустанд, худашон будаанд. Мурғон ба Симурғ нигариста, дар симои ӯ худашон ва дар симои худашон ӯро мебинанд. Он 30 мурғ бехабар аз худ ба Худо (Симурғ) табдил меёбанд.
Бештари достонҳои Аттор дар шакли маснавӣ, вале «Мухторнома» дар шакли рубоӣ навишта шудааст, ки он шаш ҳазор рубоиро дар бар мегирифт. Аттор аз асарҳояш бештар ба «Мусибатнома» эътибор доданро таъкид кардааст. (Гар диле мебоядат бисёр дон, «Мусибатнома»-и Аттор хон). Ин ишора шояд аз он сабаб бошад, ки Аттор ақидаҳои иҷтимоӣ, фалсафӣ ва ирфонии худро дар ин асар бештар баён кардааст.
Ақидаҳои иҷтимоии Аттор адолатхоҳист, ки он ақидаи умумихалқии асрҳои миёна буд. Ба ақидаи Аттор, инсонҳо дар офариниш баробаранд ва фарқҳои табақавӣ надоранд ва фарқи онҳо баъд пайдо шудааст.
Ҳар ду аз як роҳ берун омадем,
Ҳар ду аз як об дар хун омадем.
Аттор аз рӯйи ақидаи суфиёни собитқадам моли бе меҳнат ва зиёди дороёнро ҳаром донистааст.
Ҳам набошад хўшаи эшон ҳалол,
Гар хӯрам аз инҳо бувад визру убол.
Аттор бо афкори ахлоқии худ кӯшиш кардааст, ки амалдорону сиёсатмадорони даврро дар рӯҳияи инсондӯстӣ ва хайрхоҳӣ тарбия кунад. Ӯ доир ба ахлоқ бо номи «Футувватномаи манзум» асари алоҳидае дорад, ки дар он аз 72 сифати ҷавонмардӣ сухан рондааст.
Аттор аз ҷумлаи он адибонест, ки ба шоҳ ё ба аҳли мансаб хизмат накардаанд ва дар мадҳи онҳо шеъре нанавиштаанд.
Эҷодиёти Аттор ба шоирон ва мутафаккирони баъдина таъсири бузурге расонидааст. Унсурҳои пешқадами тасаввуф, ки Аттор аз намояндагони аввалини он таълим гирифта, инкишоф додааст, дар ташаккули ҷаҳонбинии бисёр намояндагони адабиёт ва илм Ҷалолуддини Румӣ, Маҳмуди Шабистарӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ ва дигарон нақши босазо гузоштаанд. Ин маъниро Ҷалолуддини Румӣ хеле хуб баён кардааст:
Аттор рӯҳ буду Саноӣ ду чашми ӯ,
Мо аз пайи Саноиву Аттор меравем.
Ман зи кас бар дил куҷо банде ниҳам,
Номи ҳар дунё худованде ниҳам.
Не таоми ҳеҷ золим хӯрдаам,
Не китобе тахаллус кардаам.