พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม: การแสดงผลสัมฤทธิ์ โครงการถ่ายทอดองค์ความรู้พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม

การแสดงผลสัมฤทธิ์ โครงการจัดการความรู้ด้านนาฏดุริยางคศิลป์ ประจำปีงบประมาณ 2564 กิจกรรมการถ่ายทอดองค์ความรู้ของสำนักการสังคีต: การบรรเลงวงขับไม้เห่กล่อมพระบรรทม
พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม
พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม เป็นพระราชพิธีที่ปรากฏในพระราชสำนักสยามมาแต่โบราณกาลไม่ต่ำกว่า 200 ปี เป็นพระราชพิธีทางศาสนาพราหมณ์เพื่อสมโภชเจ้าฟ้าที่ประสูติในเศวตฉัตรที่พระมหากษัตริย์ทรงครองราชย์อยู่ในรัชกาลของพระองค์
เมื่อเจ้าฟ้ามีพระชนมายุครบ 1 เดือนหลังพระประสูติกาล ฝ่ายพระราชสำนักจะมีพิธีกรรมสมโภชขึ้นพระอู่ ซึ่งจะมีดนตรีเข้ามาเกี่ยวข้องในพระราชพิธีนี้ คือ วงขับไม้ ประกอบไปด้วย ซอสามสาย บัณเฑาะว์คู่ และผู้ขับเห่กล่อม โดยจะใช้พราหมณ์เป็นผู้ประกอบพิธีกรรมรวมถึงผู้บรรเลงและขับเห่กล่อม
พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทมถือเป็นพิธีกรรมที่แสดงถึงความพิถีพิถัน ความละเอียดลึกซึ้งที่สะท้อนถึงขนบธรรมเนียมการดำเนินวิถีชีวิตของสังคมชาวสยาม โดยพัฒนาจากเพลงกล่อมเด็กสู่ขวัญชาวบ้านสู่พระราชสำนัก มีการเลือกบทประพันธ์ที่มีเนื้อหาการกล่อมนอนหรือนิทานต่างๆ การประพันธ์ทำนองเพลงที่อ่อนโยน เยือกเย็น ตลอดจนวงดนตรีที่ให้เสียงอ่อนนุ่มไม่อึกทึกเหมาะแก่การขับกล่อม คือซอสามสาย และบัณเฑาะว์ ซึ่งเป็นเครื่องดนตรีตามความเชื่อว่าด้วยการเป็นสื่อติดต่อกันระหว่างโลกมนุษย์กับสวรรค์ของลัทธินับถือผีที่มีมาแต่เดิมในดินแดนสุวรรณภูมิและลัทธิพราหมณ์ที่ชาวสยามรับมาใช้กับสถาบันพระมหากษัตริย์ กระบวนการบรรเลงเห่กล่อมพระบรรทมประกอบด้วย เพลงช้าลูกหลวง เพลงสรภัญญะใหญ่ ขับลำนำมโหรี และเห่กล่อมจับระบำ
ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นต้นมาพระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทมนี้ได้ขาดการสืบทอดด้วยเหตุปัจจัยต่างๆ ทำให้องค์ความรู้นี้ได้สูญหายไปตามกาลเวลา พระยาภูมีเสวิน (จิตร จิตตเสวี) อดีตข้าราชการกรมมหรสพผู้มีความเชี่ยวชาญด้านซอสามสายได้เป็นผู้ค้นคว้าและรวบรวมกระบวนการวิธีการบรรเลง ตลอดจนบทขับร้องจากการสอบถามและศึกษาจากข้าราชสำนักเก่าและข้าหลวงฝ่ายในที่ยังคงจดจำบทร้องและการบรรเลงได้ นำมาประมวณเก็บเป็นองค์ความรู้ไว้ โดยที่ยังไม่มีโอกาสถ่ายทอดแก่ข้าราชการกรมมหรสพจนกระทั่งหน่วยงานนี้ได้โอนมาเป็นกรมศิลปากรหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง หากแต่ถ่ายทอดแก่ศิษย์ในสายสำนักของท่านที่ได้รับการถ่ายทอดคือ ศาสตราจารย์อุดม อรุณรัตน์ ในกระบวนการบรรเลง ส่วนกระบวนการขับได้ถ่ายทอดแก่ ครูเจริญใจ สุนทรวาทิน ศิลปินแห่งชาติ และครูสุดจิตต์ ดุริยะประณีต ศิลปินแห่งชาติ ปัจจุบันองค์ความรู้นี้ได้ตกทอดถึงศาสตราจารย์พงษ์ศิลป์ อรุณรัตน์ อาจารย์คณะอักษรศาตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร ผู้เป็นบุตรชายของศาสตราจารย์อุดม อรุณรัตน์ ครูแจ้ง คล้ายสีทอง ศิลปินแห่งชาติ และด็อกเตอร์ดุษฎี สว่างวิบูลย์พงศ์ อาจารย์คณะศิลปกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย ผู้เป็นศิษย์เอกท่านหนึ่งของครูเจริญใจ สุนทรวาทิน
ด้วยองค์ความรู้การบรรเลงและการขับพระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทมที่ขาดความเชื่อมต่อทางประวัติศาสตร์นับกว่าร้อยปี สำนักการสังคีต กรมศิลปากร ได้ตระหนักถึงคุณค่าทางศิลปะวัฒนธรรมอันวิจิตรงดงามของไทยที่สมควรแก่การอนุรักษ์และสืบสานบรรเลงพระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม จึงได้จัดการประชุมเชิงปฏิบัติการ โครงการจัดการความรู้ด้านนาฏดุริยางคศิลป์ ประจำปีงบประมาณ 2564 กิจกรรมการถ่ายทอดองค์ความรู้ของสำนักการสังคีต: การบรรเลงวงขับไม้เห่กล่อมพระบรรทม โดยเรียนเชิญศาสตราจารย์พงษ์ศิลป์ อรุณรัตน์ และด็อกเตอร์ดุษฎี สว่างวิบูลย์พงศ์ ผู้รับการถ่ายทอดรุ่นปัจจุบันมาถ่ายทอดองค์ความรู้พระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทมแก่ข้าราชการกลุ่มดุริยางค์ไทย สำนักการสังคีต กรมศิลปากร ระหว่างวันที่ 22 ถึง 29 มีนาคม ทั้งนี้สำนักการสังคีตได้ทำการบันทึกวิดิโอผลสัมฤทธิ์การบรรเลงและขับพระราชพิธีเห่กล่อมพระบรรทม ณ โรงละครแห่งชาติ(โรงเล็ก) ในวันสุดท้ายของโครงการ และจะได้ทำการบันทึกการบรรเลงและขับตามแบบแผนการบรรเลงและขับจริงเพื่อจัดเก็บไว้ที่หอจดหมายเหตุแห่งชาติในโอกาสต่อไป
บทขับเห่กล่อมพระบรรทม
ช้าลูกหลวง
สรวมชีพบังคมบาท พระเยาวราชธิเบนทร์สูร
ภุชพงศ์วงศ์ประยูร อิศรราชเรืองเดชา
พระยอดเยาว์ยุพิน หน่อภูมินทร์แม้นอมรา
เชิญเสด็จขึ้นไสยา บันทมสุขสำราญรมย์
(คัดจาก “ลำนำเห่กล่อมเรื่องอิเหนา” ในหนังสือ ประชุมลำนำ เล่ม ๑ : เห่กล่อมพระบรรทม)
สรภัญญะใหญ่
เห่เอยจะเห่กล่อม ทูลกระหม่อมจะบรรทม
ข้าบาทขอบังคม ขับประสมมโหรี
ฟังเสนาะเพราะสำเนียง ประสานเสียงดีดสี
ขับไม้มโหรี รายรอบพระกรงทอง
พัดชา
ฝ่ายพี่เลี้ยงจะชักช้า นางกัลยาจะกล่าวสนอง
ถนอมในพระกรุงทอง ให้พระบรรทมให้สำราญ
นกจาก
สาริกาในกรงกรอง ก็ส่งซ้องเสียงหวาน
แขกเต้าเล่าประสาน ก็ขับขานกับโนรี
เบญจวรรณ์รำพรรณพลอด ส่งเสียงสอดกับปักษี
ถวายเสียงสกุณี ระเรื่อยรี่ดังเรไร
(คัดจาก “ลำนำเห่กล่อมพระบรรทมบทที่ ๓” ในหนังสือ ประชุมลำนำ เล่ม ๑ : เห่กล่อมพระบรรทม)
วิทยากรผู้ถ่ายทอดองค์ความรู้
ศาสตราจารย์พงษ์ศิลป์ อรุณรัตน์
ด็อกเตอร์ดุษฎี สว่างวิบูลย์พงศ์
นายเลอเกียรติ มหาวินิจฉัยมนตรี
นักดนตรีและผู้ขับเห่กล่อมพระบรรทม
ซอสามสาย
เลอเกียรติ มหาวินิจฉัยมนตรี
มารุต มากเจริญ
บัณเฑาะว์คู่
สุภร อิ่มวงศ์
ขับเห่กล่อม
กิตติคุณ อยู่เจริญ
รณชัย ผาสุขกิจ
ปกรณ์ หนูยี่
สรรพวิทย์ พงศ์จันทร์เสถียร
เกียรติศักดิ์ ร่มสันเทียะ
ภมรรัตน์ โพธิ์สัตย์
สุภาภรณ์ ลาสะอาด
ชุลีกร อินวัน
วรรณิดา วีระกุล
นันทิยา สหัสรังสี
กระจับปี่
อภิชัย พงษ์ลือเลิศ
นลินนิภา ดีทุม
ขลุ่ยเพียงออ
สุรศักดิ์ กิ่งไทร
โทน รำมะนา
ประยงค์ ทองคำ
บันทึกและตัดต่อวิดิโอ
พงค์พันธ์ เพชรทอง
บันทึกและผสมเสียง
นพดล ป้อมเพชร
อำนวยการฝึกซ้อม
ลสิต อิศรางกูร ณ อยุธยา ผู้อำนวยการสำนักการสังคีต
สุริยะ ชิตท้วม ผู้อำนวยการกลุ่มดุริยางค์ไทย
ขอบพระคุณ
ศาสตราจารย์พงษ์ศิลป์ อรุณรัตน์
ด็อกเตอร์ดุษฎี สว่างวิบูลย์พงศ์

[@teerawitgamer]

ไพเราะเสนาะหูมากๆเลยครับ เสียงคนขับร้องก็จับใจมากๆครับ ขอชื่นชมกิจกรรมนี้ครับเนื่องจากเป็นบทที่หาฟังได้ยากมากๆแล้วในปัจจุบัน ขอบคุณมากๆเลยครับสำหรับการนำมาเผยแพร่ในครั้งนี้

[@chantaratdechapichaiwat9364]

เสียงซอสามสายไพเราะมากๆ วงดนตรีไทยของสำนักการสังคีตสุดยอดด้วยนักดนตรีที่สุดยอดฝีมือ ประกอบกับเสียงร้องที่ไพเราะของนักร้องทุกท่าน..ฟังแล้วขนลุก จับใจ..ครูอาจารย์ที่ท่านได้แต่งเนื้อร้องและทำนองเพลงท่านสมกับเป็นศิลปินของชาติไทยจริงๆ

[@kittipongsutlert3714]

เห็นคุณมารุต มากเจริญ สีซอสามสาย ในคลิปนี้แล้วใจหายครับ คุณมารุต ไม่น่าด่วนจากไปก่อนวัยอันควรเลยครับ น่าเสียดายคนดี มีฝีมือมาก ๆ ครับ

[@indanondongcharoen8704]

มีมนต์ขลังมากเลยครับ 🙏

[@__jeanspnw__2794]

3:36

[@Sitkhumnan]

ได้ความรู้แล้วก็อรรถรส​ทางดนตรีครบเครื่องมากเลยครับ ประทับใจมาก อยากเสริมนิดหน่อยครับตรงฟ้อนต์​ที่ใส่เรื่องความเป็นมาตอนเปิดคลิปอยากให้เป็นตัวอักษรที่อ่านง่ายกว่านี้อีกหน่อยนะครับ เป็นกำลังใจให้และจะรอติดตามผลงานต่อไปนะครับ❤️

[@thanawinpholphakdee]

เห็นครูปิงไกวบัณเฑาะว์แล้ว มีความอยากหัดบ้างเลยครับ คงยากน่าดู บัณเฑาะว์คู่ซะด้วย