Molas ich Maya

Molas, u yáax k’aaba’ ka’achile’ “Yáaxkaachalbaak” (el gran cuerno roto) jump’éel chaan kaaj ti’ u méek’tankaajil Jo’ tu lu’umil Yucatán ti’ México.
Molase’ ti’ yaan tu xa’ayil le coordenadas 20º 48’ 58” xamam 89º 47’54” chik’in, kanlúub u náachil ti’ u noj kaajil jo’ yéetl 10 metros u ka’analil ti’ yóok’ ja’, ti’ yaan ichil jump’éel kanantbil lu’um u k’aaba’ reserva ecológica cuxtal tu’ux yaan bolonp’éel mejen kaajo’obi’.
Tu chan kaajil Molasle’ kajalbal 2014 máak ku ya’alik u ch’a’ajxookil inegi 2015, u kaajil tu’ux ku nuptáantikubáaj mejen kaajo’ob je’el bix Dzoyaxche’ 2.6 awatil (km), ya’axnike’ 3.7, san jose ts’aale’ 2.9 yéetel San Ignacio tesipe’ 3.9. te’ kúuchil ku k’aaba’ti’ “la estación” ti’ ku xa’aypajal le bejo’ba’, ku k’aaba’atik beyo’ tumen ti’ ku máan treen ka’ach úuchilli’, aktáan ti’ túune’ ti’ yaan le sutbej k a’alik glrieta ti’o’, te’ela’ k ilik u máan uláakal kisbuuts’ utia’al u bino’ob te’ mejen kaaja’.
Molase’ ku nupik uláak’ mejen kaaj tu bak’pach tu yóolal kaambalxook tumen weye’ yaan kiinder, primarya, secundaria yéetel preparatoria, u jela’anil ti’ mejen kaajo’ob tu’ux yaan chéen kiinder yéetel primario ti’ob. Ti’ yaan xan u najil cuxtal tu’ux ku nats’ikubáaj máaxo’ob u ch’a’ob xook tu yólal u nanail Reserva ecológica cuxtal.
Tu k’íiwikil Molase’ yaan jump’éel u najilk’uj yéetel u najil u jo’olpóopil tu aktáan le najilk’uja’, chúumuk ti’obe’ yaan jump’éel kíiwik tu’ux ku much’tal máak u máans súutukilo’ob, yaan xan jump’éel u kúchil u je’elel kisbuuts’.
Molase’ yaan xan kúuchilo’ob utia’al u múuch’báaxal máak je’el bix le u kúuchilil futbol (kóochak’ wolis) tu tséel le najilk’ujo’, jump’éel u kúuchil jats’ wolis jach jo’olkaj yéetel ka’ap’éel kúuchilo’ob ku meyaj jejeláasil yano’ob tu solaril estación yéetel u paachnajil u najil jo’olpóop.
Kex Molase’ mina’an u kíiwikil koonolo’obe’ yaan mejen najil koonol o’ob tak u kúuchil u ko’onol janalo’ob sáansamal yéetel ti’ noj k’iino’ob tu’ux ku taalsa’al mejen jíitbil kúuchi koonol.
Lela’ Molas, jump’éel chan kaaj tu noojol Jo’ tu’ux yaan jump’éel reserva, tu’ux ka k’uchul ti’ ksbuuts’ ku máan tu bejil 42 noojol, tu’ux ka kaxik kaambalxook tu asab kabalil tak prepa, tu’ux ka wilik miatsolo’ob beetik maayaon.