भाक्रा-नांगल धरण: आशियातील दुसऱ्या क्रमांकाच्या सर्वात उंच धरणाबद्दल इतिहास, वैशिष्ट्ये आणि तथ्ये
भाक्रा-नांगल धरण, टिहरी धरणानंतरचे आशियातील दुसरे सर्वात उंच धरण, ज्याची उंची अंदाजे 207.26 मीटर आहे, 2013 मध्ये 1500 मेगावॅट वीज निर्मितीची क्षमता असलेले आशियातील एकमेव धरण होते.
सतलज नदीवर बांधलेले भाक्रा-नांगल धरण हिमाचल प्रदेश आणि पंजाब.
भाक्रा-नांगल धरण हे आशियातील दुसरे सर्वात उंच धरण आहे आणि ते पंजाब आणि हिमाचल प्रदेशच्या सीमेवर आहे. हे भारतातील सर्वोच्च सरळ गुरुत्वाकर्षण धरण आहे ज्याची उंची सुमारे 207.26 मीटर आहे आणि ते 168.35 किमी ओलांडून जाते.
भाक्रा नांगल धरणाची लांबी ५१८.२५ (१,७०० फूट) मीटर आणि रुंदी ९.१ मीटर (३० फूट) आहे.
22 ऑक्टोबर 2013 रोजी, भारत सरकारने धरणाच्या 50 व्या वर्धापन दिनानिमित्त स्टॅम्प जारी करण्यास मान्यता दिली कारण त्या काळात 1500 मेगावॅट वीज निर्मिती करणारे हे एकमेव धरण होते.
भाक्रा नांगल धरणाचा इतिहास
भाक्रा-नांगल धरण हे भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर हाती घेतलेल्या सर्वात प्राचीन नदी खोऱ्याच्या विकास योजनांपैकी एक आहे.
पंजाबचे तत्कालीन महसूल मंत्री सर छोटू राम यांनी नोव्हेंबर 1944 मध्ये बिलासपूरच्या राजासोबत या प्रकल्पावर स्वाक्षरी केली होती आणि 8 जानेवारी 1945 रोजी तो अंतिम झाला होता.
बहुउद्देशीय धरणाचे बांधकाम सुरुवातीला 1984 मध्ये पंजाबचे तत्कालीन लेफ्टनंट गव्हर्नर सर लुईस डेन यांनी सुरू केले होते.
परंतु, त्यास विलंब झाला आणि मुख्य आर्किटेक्ट रायबहादूर कुंवर सेन गुप्ता यांच्या नेतृत्वाखाली स्वातंत्र्यानंतर ते पुन्हा सुरू झाले.
हे धरण 1963 मध्ये पूर्ण झाले आणि ते पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी राष्ट्राला समर्पित केले.
धरणाची वैशिष्ट्ये
भाक्रा धरण सतलज नदीवर बांधले आहे. तेहरी धरणानंतर सुमारे 207.26 मीटर उंचीसह हे आशियातील दुसरे सर्वात उंच धरण आहे, ज्याची उंची सुमारे 261 मीटर आहे. टिहरी धरण देखील भारतात उत्तराखंड राज्यात आहे.
धरणाच्या गोविंद सागर जलाशयात 9.34 अब्ज घनमीटर पाणी साठविण्याची क्षमता आहे, जे संपूर्ण चंदीगड, हरियाणा, पंजाब आणि दिल्लीच्या काही भागात पूर येण्यासाठी पुरेसे आहे.
गोविंद सागर हा ८८ किमी लांब आणि ८ किमी रुंद जलाशय आहे. शीख समाजाचे दहावे गुरू गुरु गोविंद सिंग यांच्या नावावरून या जलाशयाचे नाव ठेवण्यात आले आहे.
पाणीसाठ्याच्या बाबतीत हे धरण मध्य प्रदेशातील इंदिरा सागर धरणानंतर भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे जलाशय आहे.
भाक्रा धरणाचा उपयोग
भाक्रा-नांगल धरण हे टिहरी धरणानंतर आशियातील दुसरे मोठे धरण आहे
सिंचन: धरणाचा प्राथमिक वापर म्हणजे सिंचन, पावसाचे पाणी साठवणे. हे धरण हरियाणा, राजस्थान, गुजरात आणि हिमाचल प्रदेशला सिंचनासाठी पाणी पुरवते.
वीज : भाक्रा धरणाचे पाणी हरियाणा, राजस्थान, गुजरात आणि हिमाचल प्रदेश राज्यांना वीज पुरवण्यासाठी देखील वापरले जाते.
यात प्रत्येक बाजूला दहा जलविद्युत जनरेटर आहेत. डाव्या पॉवरहाऊससाठी जनरेटर मुळात हिताची, जपान द्वारे प्रदान केले गेले आणि सुमितोमो, हिताची आणि अँड्रित्झ यांनी सध्याच्या क्षमतेत अपग्रेड केले.
डाव्या बाजूसाठी जनरेटर सोव्हिएत युनियनने प्रदान केले होते आणि नंतर रशियाने ते सध्याच्या क्षमतेत श्रेणीसुधारित केले. दोन्ही पॉवरहाऊसची एकूण क्षमता 1325 मेगावॅट आहे.
डाव्या पॉवरहाऊसची क्षमता 3*108 MW आणि उजव्या पॉवरहाऊसची क्षमता 5*157MW आहे.
पर्यटन : भाक्रा धरण हे पर्यटकांचेही मोठे आकर्षण आहे. सतलज नदीवर तयार झालेल्या गोविंद तलावावर जलक्रीडा खेळण्याची संधीही या ठिकाणी उपलब्ध आहे.
पर्यटक जंगल सफारी, जवळचे वन्यजीव अभयारण्य आणि नैना देवीच्या मंदिराला भेट देऊ शकतात.
भाक्रा धरणाचे व्यवस्थापन
धरणाचे प्रशासन, देखभाल आणि संचालन यासाठी भाक्रा व्यवस्थापन मंडळ (BMB) नावाची संस्था नेमण्यात आली आहे.
प्रशासकीय मंडळाची स्थापना 1966 मध्ये झाली आणि 1 ऑक्टोबर 1967 पासून ती कार्यरत झाली.
बोर्डाचे सदस्य भारत सरकार आणि पंजाब, हरियाणा, राजस्थान, हिमाचल प्रदेश, दिल्ली आणि चंदीगड या राज्यांद्वारे नियुक्त केले जातात.
बियास नदीवरील धरणांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी भाक्रा व्यवस्थापन मंडळाचे 15 मे 1976 रोजी भाक्रा बियास व्यवस्थापन मंडळ असे नामकरण करण्यात आले.